Słowo wstępu

Ta strona to owoc wieloletniej pasji do książek, do bibliografii, do f wreszcie. Jej główna część to bibliografia wydawnictw zwartych związanych z f (literatura piękna, nauka o literaturze, językoznawstwo, w ograniczonym zakresie sztuki teatralne, poezja, sztuka – albumy – etc.) i w miarę możności adnotowanych (gorzej to wygląda zwłaszcza jeśli chodzi o książki przedwojenne), w dziale autorskim są (powinny być) biogramy i bibliografie autorskie; do tego dochodzą działy: recenzyjny i eseistyczny (tutaj współpracuję z chętnymi, którzy piszą eseje i recenzje bezpłatnie – i zapraszam do współpracy ewentualnych nowych chętnych). Odrębnym działem są UTWORY LITERACKIE, w którym znajdują się utwory autorów martwej ręki (którzy zmarli ponad 70 lat temu), czyli takich, których utwory znajdują się (z angielska) w tzw. domenie publicznej, utwory autorów, którzy zmarli później i tych żyjących – polskich i zagranicznych. W miarę możności uzyskuję zgody autorów, spadkobierców i tłumaczy.

Definicja

Na potrzeby tej bibliografii przyjąłem ogólną definicję kryteriów, które mi pozwalają zaliczyć dany utwór do f. Utwór f to taki, w którym świat przedstawiony rządzi się spójnymi regułami z góry określonymi przez autora, ten zaś niejako automatycznie zobowiązuje się do przestrzegania tych reguł. Oczywiście jeśli jest niekonsekwentny, obniża to jakość utworu. Natomiast jeżeli utwór powstał w niezgodzie z tym założeniem, zawiera co najwyżej ef, tworzące JAKIŚ świat przedstawiony, który bezpośrednio służy autorowi nie tyle do celów kreacji, co bardziej doraźnym – satyrze, grotesce, parodii i innym, np. kreacji świata rządzącego się „regułami” (czy raczej ich brakiem) snu. Przykład: Markigo Zbigniewa Żakiewicza, niektóre powieści Stanisława Srokowskiego, Sny pod Fumarolą Stanisława Zielińskiego). Istnieją utwory skonstruowane na podobnej zasadzie, które są kreacjami świata dowolnie, ad hoc rządzonego przez istotę nadrzędną – autora, narratora, etc. One też nie są f sensu stricte. Przykłady: trylogia Marka Słyka W barszczu przygód, W rosole powikłań oraz W krupniku rozstrzygnięć, Dziady berlińskie Henryka Wańka, OKO Zbigniewa Batki.

Na pograniczu f (borderline) stoją tzw. fabulacje (nazwę podaję za językiem angielskim), czyli utwory wychodzące np. z jakiejś  rzeczywistości mitycznej, nasyconej mniej czy bardziej ef i przechodzące w świat racjonalny, nieodróżnialny od rzeczywistego,  albo takie, które w pewien sposób konstruują świat wewnątrz świata tożsamego z naszym i pozostają z nim w jakimś związku, zbliżonym np. do relacji sen/wizja kontra rzeczywistość (ta ostatnia może być domyślna, wszak znajduje się po stronie… czytelnika). I nie chodzi mi tu o utwory typu Chwała Cesarstwa Jeana d’Ormessona czy powieści Piotra Wojciechowskiego (niektóre w zasadzie podpadają pod alternatywną sf), Odczapów: przewodnik dla turystów mentalnych Pawła Dunina-Wąsowicz i Andrzeja St. Rosysa, czy utwory Jana Witolda Suligi (bo te – można przyjąć – są, ale choć niebezpośrednimi wprawdzie, to jednak kreacjami światów/polderów alternatywnych)  Przykład: Rewelaja Dunina-Wąsowicza, Warszawska Atlantyda Michała  Łukaszewicza.

Utwory typu borderline a zwłaszcza takie, które nie spełniają kryteriów mojej definicji f (ale które zawierają jednak ef – np. surrealizm, groteska, oniryczne, inne), a także takie, które z f. nic wspólnego nie mają (np. Diable sprawy Barbeya d’Aurevilly, Kobieta z wydm Kōbō Abe) figurują mojej w bibliografii ale z wyraźnym podkreśleniem, że albo zawierają jedynie pewne ef, albo w ogóle nie mqają NIC wspólnego z f (choć niektórzy błędnie je za f uważają, często dlatego, że ich po prostu nie czytali, ale słyszeli że ktoś je zalicza do f). Z kolei Mały Książę, i jego różnoautorskie wersje czy prequele/sequele figurują tutaj jako f, podobnie jak Pierścień i róża Thackeraya („zawłaszczenie przez mainstream” Andrzeja Sapkowskiego to akurat określenie czysto subiektywne i osobiste!). Oczywiście kwestia przynależności gatunkowej jest b. często dyskusyjna, nie do końca jednoznaczna, np. tygrys w powieści Saroyana Tracy i jego tygrys (niezaliczanej z reguły do f) jest uznawany za metaforę, co sytuuje utwór w kategorii poetycko-alegorycznych i w oczach wielu wyklucza go z kategorii f.

Ale niejednoznaczności jest więcej, np. kwestia utworów z zakresu propagandy chrześcijańskiej, ponieważ dla autorów  takich utworów świat rzeczywisty (który nazywam racjonalnym) i świat wykreowany jest tym samym światem, bo dla nich świat rzeczywisty nie jest światem pojmowanym w kategoriach realizmu materialistycznego, ale w kategorii wiary. Ja oczywiście szereg utworów związanych ze światopoglądem chrześcijańskim zaliczam ex definitione do f. No bo jakże inaczej – w końcu duchy, aniołowie, diabły i inne „byty” to istotna część składowa wielu utworów uznawanych za f (takie utwory kategoryzuję jako myth fantasy). Na tę kwestię zwracał też uwagę Lem w Fantastyce i futurologii. No cóż, w takich i podobnych przypadkach (np. propaganda ufo o cechach utworu beletrystycznego – pamiętnik, narracja, bezpośrednie przesłanie od Obcych, bez komentarza zwłaszcza)  ja, jako bibliograf, muszę zdecydować indywidualnie – zaliczam czy nie, a jeśli nie, to zamieszczam, ale z komentarzem). Utwory, w których występuje Bóg, demony, anioły, podobnie jak byty pochodzące z innych wierzeń zaliczam do f w podobnym zakresie jak inni bibliografowie, choć pomijam hagiografie czy biografie proroków i bogów (jako utwory z założenia propagandowe), za przykład podam tutaj obszerną powieść Jezus z Nazarethu Romana Brandstaettera, którą wraz z podobnymi rygorystycznie konsekwentny Piotr Kasprwski  umieścił jednak w swojej bibliografii (notabene łącznie z baśniami i bajkami) .

Osobna kwestia to utwory dla dzieci młodszych, które z reguły pomijam jako trudne do jednoznacznego zakwalifikowania (bądź takie, w których autor deprecjonuje swoją wizję, sprowadzając ją do wyobrażenia,  snu itp.) – zwykle jednak są to utwory niewielkie objętościowo. Gorzej, jeśli tego typu utwór jest dłuższy i przedstawia mniej czy bardziej spójny świat wykreowany. Podobnie jest z utworami dla starszych dzieci czy młodzieży, w których f wizja – np. timeslip, jak w Tajemnicy górskiej groty Marty Michalskiej czy Więźniach skalnego grodu Stanisława Pagaczewskiego -  jest ujęta spójnie i konsekwentnie, choć ostatecznie okazuje się snem; takie utwory zamieszczam z komentarzem, że na końcu są uracjonalnione. Notabene pierwszy tom trylogii Pan Kleks Brzechwy jest formalnie uracjonalniony jako opowieść snuta wobec chłopca, który w jej trakcie zasnął i stał się jej narratorem; z kolei pozostałe tomy trylogii są ewidentną f. Generalnie staram się wkładać do bibliografii utwory dla dzieci od mniej więcej 9 lat, ale włączam klasykę dla dzieci młodszych, np. Krainę Oz L. Franka Bauma, Muminki Tove Jansson czy Doktora Dolittle  Hugh Loftinga.

Tak jak jest wiele dwuznacznych i uracjonalnionych opowieści dla dzieci, tak też wygląda sytuacja z niektórymi utworami dla dorosłych (i niekoniecznie są traktowane jako szalona wizja senna, jak w niektórych powieściach Srokowskiego; tam uczestnicy snu wręcz mają świadomość, że wszystko jest możliwe, jak to we śnie) – tutaj za przykład niech posłuży obszerna powieść napisana pod wpływem Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa, Doktor Twardowski Jerzego Broszkiewicza, która byłaby pełnoprawnym utworem f, gdyby nie to, że autor już na samym początku stwierdził, iż główne postacie, z diabłem w szczególności, wysnuł jednak z własnej wyobraźni (notabene za takie właśnie i podobne mainstreamowe „ujęcia w nawias” fantastyczności utworu przedstawionego fanowie sf/f z czasów podziału na getto i mainstream, nienawidzili mainstreamowej „f”, choć oczywiście były jeszcze inne powody…), a później nadał im pozory życia, żeby „odegrały całą historię”…

Z kwestią uracjonalniania wizji f wiąże się pochodzenie współczesnej sf (nie tylko, ale pozostanę tu przy sf), która ma dwa główne korzenie – europejski (utopia i powiastka filozoficzna) i amerykański (Gernsback, Amazing Stories, pierwsza słynna definicja, nazwa <choć ta faktycznie pojawiła się wcześniej> i formalne wyodrębnienie gatunku). Otóż kiedyś forma utopii, niezwykłej podróży, powiastki filozoficznej, bajki służyła autorom nie tylko w celach eskapistycznych, ale także w polityczno-społeczno-propagandowych. Z różnych powodów łatwiej, wygodniej czy bezpieczniej było przedstawić swoje poglądy w konwencji snu. Stąd wiele utworów utopijnych czy proto-sf (ja generalnie za Robertem Reginaldem przyjmuję dolną granicę ujmowania w ramy bibliografii utworów wydanych po roku 1700) jest napisanych w podobnej konwencji, co formalnie wykluczałoby je z f. W takich wypadkach n (zresztą tak przecież generalnie się postępuje) oczywiście nie trzymam się ściśle definicji i, a jedynie zaznaczam to autorskie „ujęcie w nawias”.

Pozostaje jeszcze zagadnienie baśni i bajek (no, raczej prozą…). Generalnie takich utworów (małych objętościowo i tradycyjnie pisanych) nie zaliczam do f, traktując je jako utwory ludowe, anonimowe, bądź opracowane, ale napisane (odtwórczo) w sposób nie odbiegający  od tradycyjnych zasad, jakim baśnie podlegały. Natomiast te utwory, w których pojawiają się istotne odstępstwa od tych zasad bądź utwory większe objętościowo, tworzące oryginalny czy bogatszy świat przedstawiony (takie utwory są ogólnie określane przez literaturoznawców  baśniami literackimi), zaliczam do f. Oczywiście granica, poza którą baśń „autorska” i „baśń literacka” staje się utworem f, jest  dosyć płynna i umowna. Natomiast baśnie chińskie i japońskie z kolei dość wyraźnie wydają się podpadać pod f, choć to wynika z uwarunkowań literackich tamtych krajów, założeń takich utworów i niewątpliwie tego, iż są to literatury starsze od zachodnich (wyjąwszy grecką; literatura starożytnych Greków może poszczycić się wieloma utworami f i proto-sf; z tych ostatnich uwzględniam "Historię prawdziwą" Lukiana z Samosaty, notabene nie jedyną taką w jego dorobku; wszelkich innych zaś nie, bo… nie były tłumaczone).

Natomiast z kwestią poetyki utworu f., który „powinien” być napisany prozą wiąże się sprawa zaliczania (bądź ) do f sztuk teatralnych czy utworów poetyckich. Oczywiście jeśli mamy do czynienia z „reportażem” czy epiką sf w formie poematu, sprawa jest w miarę prosta (Polët na Lunu Czuchrowa; Aniara Harry’ego Martinsona – akurat oba utwory nie były tłumaczone), natomiast poza sf mamy do czynienia z utworami, których poetyka, z godnie z moją definicją f, przeważnie każe je wykluczyć z obszaru zainteresowania. Ale oczywiście znajduję tutaj szereg wyjątków, jak choćby Śmierć na gruszy Wandurskiego. Podobne problemy mogą dotyczyć niektórych prozatorskich satyr czy grotesek. W zasadzie zdecydowana większość utworów stricte surrealistycznych (np. "Na zamku Argol" Juliena Gracqa <po polsku tylko fragment> czy Trąbka słuchowa Leonory Carrington) nie kwalifikują się jako f, choć same elementy f, które w nich występują, nadają im jedynie cech fantastyczności, bo nie f przecież.

używane skróty:
bl – beletryzacja, nowelizacja (z ang. – od novel, powieść) – powieść napisana na podstawie scenariusza, sztuki lub gry fabularnej czy komputerowej
f – fantastyka, fantastyczny
ef – element/y f
fixup – utwór powieściowy lub kwazipowieściowy, powstały z połączenia wcześniejszych utworów (które najpierw zaistniały samodzielnie) w jedną całość, zwykle z dodaniem fragmentów uzupełniających (plus ew. inne zmiany)
ft - fragment
fls – framed linked stories, cykl opowiadań z „ramówką”
ls – linked stories, cykl opowiadań/utwórów; patrz: fls
pl – play, sztuka teatralna/tv, scenariusz filmowy, słuchowisko
wt – wariant tytułu
pm – poem, wiersz


terminologia:
Borderline – utwory z pogranicza, wobec których definicja utworu f nie znajduje pełnego zastosowania.
Polder – mały świat, istniejący samodzielnie lub prawie samodzielnie, i pozostający w jakimś luźnym związku ze światem przedstawionym (np. jest połączony jakimś przejściem), który ma/może mieć cechy naszego, racjonalnego.
Timeslip – poślizg/przeskok w czasie; termin zwykle przynależny utworom nie-sf; często oznacza mimowolny (i nieuracjonalnony w żaden formalnie f sposób) przeskok w czasie (zwykle w przeszłość); często używany jako czynnik uruchamiający właści8wą część fabuły w utworach historycznych,  romansowych i przygodowych.

Nad stroną pracuję jednoosobowo. Jest całkowicie niekomercyjna.
Wszelkie uwagi można zgłaszać drogą mejlową.

Marek S. Nowowiejski